Bu yazıda veri analizi yaparken sıklıkla kullandığımız ve doğru istatistiksel yöntemi belirleme imkanı sunan istatistiksel ölçekler konusunu ele alacağız. Tüm disiplinlerde ve araştırma türlerinde öncelikli olarak öğrenilmesi gereken konular arasındadır.

Bir önceki yazıda anlattığımız değişken kavramıyla da yakından ilişkili bu konuyu hazırsanız çayınızını kahvenizi alın beraber irdeleyelim.

Ölçme nedir?

Belirli bir takım kurallar doğrultusunda kişilere ya da nesnelere ait niteliklere nümerik değerler atama işlemidir.

Ölçek nedir?

Sayılarla elde edilen bilginin türlerini belirlemek için kullanılan araçlardır.

Ölçek türleri nelerdir?

Ölçekler verideki değişken türlerine ve aldıkları değerlere göre sınıflandırılırlar. En genel haliyle nitel ve nicel ölçekler olarak 2 alt grupta toplanırlar.

• Nitel ölçekler: Sınıflayıcı (nominal) ve Sıralayıcı (ordinal) ölçekler
• Nicel ölçekler: Aralıklı (interval) ve Oransal (ratio) ölçekler

Sınıflayıcı (nominal) ölçek nedir?

• En basit ölçektir.
• Düşük bilgi düzeyli olup kaba bir ölçüm sağlar.
• Değişkenleri ayırt etmek amacıyla isim-simge veya rakam atanır ama bu atamaların büyüklük önemi yoktur.
• Ağırlıklı olarak sosyal bilimlerde kullanılır. Özellikle demografik değişkenler bu yapıdadır diyebiliriz.

Sınıflayıcı ölçeğe örnekler

• Hastalık türleri (Kanser, verem, grip vs..),
• Cinsiyet (Kız – Erkek),
• Meslek (Öğretmen, avukat, doktor, terzi, vb.),
• Tedavi Şekli (Yatarak, Ayakta, vb.),
• Barınılan yer (Ev, yurt, apart vs..)
• Marka türü, parti türü, ilaç türü, reklam şekli vb. şekilde örnekler çoğaltılabilir.

Sıralayıcı (ordinal) ölçek nedir?

• Sınıflamadan biraz daha hassastır.
• Yapılan atamalar birimlerin önem sırasını temsil eder. Değerler arası büyüklük farkı sezgisel olarak bilinir, hissedilir.
• Verilen atama değerleri aritmetik işlemlerde kullanılamaz. Yani atanan sayıların birimi yoktur

Sıralayıcı ölçeğe örnekler

• Eğitim düzeyi (ilkokul-lise-üniversite vs),
• Ekonomik durumu (kötü-orta-iyi),
• Başarı durumu (başarısız – başarılı)

Aralıklı (interval) ölçek nedir?

• İlk iki ölçeğe göre daha duyarlıdır.
• Birimlere yapılan atamalar (sayılar) matematiksel anlam taşır.
• Aritmetik amaçlı (toplama, çıkarma vb.) kullanılabilir ancak oranlamak mümkün değildir.
• Önemli bir eksikliği “Mutlak sıfır noktası” nın olmayışıdır. Yani sıfır (0) değeri yokluğu, yani ilgilenilen değişkende söz konusu niteliğin olmadığınıgöstermez. Dolayısıyla başlangıç noktası keyfidir.
• Örneğin aşağıdaki zeka örneğinde herhangi bir testle zeka derecesinin 0 bulunması zeka yokluğunu asla göstermez.

Aralıklı ölçeğe örnekler

• Sıcaklık,
• Zaman,
• Zeka derecesi

Oransal (ratio) ölçek nedir?

• “Mutlak sıfır noktası” vardır. Yani “Sıfır (0)” yokluğu ifade eder.
• Eşit aralıklı bir düzeyde yapılan ölçme mutlak bir sıfır noktasına göre yapılabiliyorsa oranlama ölçme düzeyi söz konusudur.
• Bu ölçek düzeyinde değerleri oranlabilir. 2X olan bir veri 1X olanın iki katıdır diyebiliriz.

Oransal ölçeğe örnekler

• Ağırlık,
• Boy,
• Gelir,
• Aylık Sağlık-Gıda harcamaları,
• Günlük tüketilen yumurta miktarı,
• Video izleme süreleri,
• Hız ölçümü.

Ölçek türü belirlemede ipuçları

Sorulması gereken 3 soru

• Sayıların sırasının bir anlamı var mı?
• Sayılar arasında ki uzaklığın bir anlamı var mı?
• Başlangıç noktasının (sıfır) bir anlamı var mı?

Değerlendirme

• Tamamının cevabı HAYIR ise SINIFLAMA
• Sadece birincinin cevabı EVET ise SIRALAMA
• İlk ikisinin cevabı EVET ise EŞİT ARALIKLI
• Tamamının cevabı EVET ise ORANSAL

Ölçeklere uygun matematiksel işlemler

• Sınıflama: Sadece ’Eşitlik’
• Sıralama: ’Eşitlik’ ve ’Sıralama’
• Eşit Aralıklı: ’Eşitlik’, ’Sıralama’, ’Toplama – Çıkarma’
• Oransal: Tüm matematiksel işlemler uygundur

Ölçeklere uygun merkezi eğilim ölçüleri

• Sınıflama: ’Mod’
• Sıralama: ’Mod’ ve ’Medyan’
• Eşit Aralıklı: ’Mod’, ’Medyan’ ve ’Aritmetik Ortalama’
• Oransal: Tüm Ortalamalar mantıklı ve kullanılabilirdir

Sonuç

Bu yazıda istatistiksel ölçekler ve ölçek türlerini detaylı olarak irdeledik. Ölçekler bir veriden elde edilen bilgi miktarını da ifade eder. Genel değerlendirmelerimizi ve dikkat edilmesi gereken noktaları şu şekilde ifade edebiliriz:

• Ölçeklerin gücü ve içerdikleri bilgi miktarları Sınıflamadan > Oransal ölçeğe doğru artar. Dolayısıyla en güçlü ölçek oransal ölçektir.
• Ölçeklerde geriye doğru geçiş yapılabilir ancak ileriye doğru yapılamaz. Gelişmiş ölçek zayıf ölçeklerin tüm özelliklerini taşırken, zayıf ölçek gelişmiş ölçeğin taşımaz.
• En yaygın kullanılan Likert ölçek tipi (Kesinlikle katılmıyorum, …, Kesinlikle katılıyorum formatı) sıralı ölçek yapısında olmakla beraber zaman zaman daha bilgi verici olabildiğinden aralıklı ölçek muamelesi görüp ortalama gibi istatistik değerleri hesaplanarak parametrik testlerde kullanılmaktadır. Bu konu ile ilgili tartışma olmakla birlikte aralıklı ölçek kabulü çoğunlukla reddedilmez
• İstatistiksel analizleri daha etkin ve doğru kullanmak adına mümkün olduğunda gelişmiş ölçekle çalışılmalıdır.

Onuncu yazısını tamamladığımız “adım adım istatistik temelleri” adlı yazı dizisinde alan içinden ve dışından bireylerin sorunsuzca kavrayabileceği formatta birçok içerik hazırlamaktayız. Serinin önceki yazılarına blog adresimizden ulaşabilirsiniz.

Aklınıza takılan soruları, varsa yorumlarınızı bizimle yorum olarak veya iletişim sayfamızdan paylaşmayı ihmal etmeyin. Hepinize bol istatistikli ve analizli günleriz dileriz 🙂 Sonraki yazılarda görüşmek üzere.